İnsanı bekleyen yalnızlık tecrübesi ve nostaljinin tesellisi

Abdullah Aren Çelik

Yönetmen ve senaristliğini Spike Jonze’un yaptığı, gelecekteki insanların nasıl bir yalnızlık yaşayacaklarının anlatıldığı, Türkçeye “Aşk” olarak çevrilen “Her”(1) sinemasını izleyenler konusunu hatırlayacaklardır. Sinemanın başrol oyuncusu Joaquin Phoenix (Theodore Twombly) içine kapanık, asosyal, depresif biridir. Twombly, Los Angeles’da üst seviye bir şirkette müellif olarak çalışır. Vazifesi, yazmayı bilmeyen ya da yazmak istemeyen insanların yerine mektup yazmaktır. Makûs bir evliliği olan Twombly, vakitle yazdığı mektupların da tesiriyle tamamıyla yalnızlığa gömülür. Bundan kurtulmak için kendini geliştirebilen yapay zekâya sahip, konuşabildiği, yalnızlığını paylaşabildiği bir işletim sistemi satın alır. Konuştuğu işletim sistemine bayan sesini programlar ve ismini Samantha koyar. Twombly ile bilgisayar ortasında vakitle duygusal bir bağ gelişir, daima duyduğu bu bayan sesine âşık olur. Bir gün Twombly, Samantha’ya kendisiyle konuştuğu esnada diğeriyle da konuşup konuşmadığını sorar, aldığı karşılık insanın gelecekteki yalnızlığının fotoğrafı üzeredir: “Evet, tıpkı anda binlerce bireyle konuşuyorum.”

Bugünden bakınca sinemanın konusu tuhaf gelebilir lakin öngörü sahibi pek çok bilim kurgu muharriri, bilim insanı, düşünür gelecekte hepimizi emsal bir distopik dünyanın beklediğini düşünür. Galiba bunun nedeni kurulan sistemler ve insanın yalnız bir bireye dönüşüp birebir vakitte bir tüketim insanına dönüştürme fikrinin sonucudur. Sistemler insanı ne kadar bireyselleştirse de yalnızlık tercih edilen bir durumdur denebilir, bu türlü düşünen insanların haklı oldukları pek çok neden olabilir. Maalesef bireyi kurulan sistemden bağımsız düşünmek imkânsız artık. Zira bu durum o denli bir şey ki insanı kendine mecbur kılan bir paradigmayı da beraberinde getiriyor. Hele bir de bireyin gelecekte sağlıklı bir toplumun modülü olacağı savı varsa.

Bugün, insanların gereksinimlerinin ne olduğunu algılayan işletim sistemleri, milyonlarca algoritmayla hareket ediyor. Yani vakitle bir işletim sisteminin bir beşere, bir beşerden daha yakın olacağını öngörmek mümkün. Facebook, Instagram, Twitter üzere pek çok toplumsal medya platformunun insanlığın geleceğini etkileyecek bilgiler hazırladığını biliyoruz.

Devrim Alkış’ın ‘Sene 84’ romanı böylesi distopik bir geleceğe bugünden göz kırpıyor güya. Üniversitesinden aldığı üç yıllık bursla Viyana’ya giden ve “Mantıksal Pozitivizm” hakkında tez yazan bir ideoloji öğrencisinin hayatını, hayatla bağını ve maziyle kurduğu ilgiyi anlatıyor kitap. Kahramanımız bir gün eski sevgilisinin evleneceğini öğrenir, İstanbul’a dönüp düğüne katılmaya karar verir. Lakin nahoş bir durum vardır. O da eski sevgilisinin, dostlarından biriyle evlenmesidir. Evlilik mazeretiyle dönülen İstanbul, romanın kahramanı için eski defterlerin yine açıldığı on günlük bir sahneye dönüşür. Bu kısacık vakit, uzun bir öykünün kapılarını ortalar.

Kitabın ruhu İstanbul ve beşere dair bir nostalji üzerine heyetidir: “Ne hoş bir şeydi geçmiş, bugünün bütün kelekliğini mazur gösteriyor, gönlümüzce biçimleniyor, tarihin istenmeyen tüylerini tıraş ediyordu.”(2) Her ne kadar eski sevgiliye duyulan hasret ve eski İstanbul’u anlatsa da temelinde anlattıkları insanın gelecekteki yalnızlığıdır. Bir insanın gelecekteki yalnızlığını anlatmanın en güzel yolu geçmişe başvurup, yerler ve objelerle bağını ortaya koymaktır. Elbet vaktin ruhunu objeler ve yerlerden daha güzel anlatabilen öteki bir şey yoktur; Alkış’ın anlattığı geçmiş de böylesi bir duyguya sahiptir. O denli görünüyor ki hem seçilen anlatıcının ideoloji öğrencisi olması hem de üzerinde çalıştığı tez konusunun “Mantıksal Pozitivizm” olması bu açıdan şuurlu bir tercihtir. Hakikaten hem günümüz beşerinin sıkıntılarına hem de geçmişle gelecek ortasındaki bağlantıyı mantıksal bir formda aktarabilen biridir seçilen bu kişi. Kendisine sorduğu sorulardan muradını rahatlıkla anlayabiliriz: “Nerede yanlış yaptık? Düşünmemiz gereken en kıymetli soru bu işte. Ne oldu bize? Niçin bu türlü olduk?”(3)

Alkış’ın öyküsünün vakti her ne kadar düne ve bugüne demirlemiş olsa da, temelinde umutsuz bir gelecektir bahsettiği. Geçmişi bir kurtuluş miti üzere sunan Alkış, geleceği, bugünden karışıklığın hâkim olduğu, insanın yalnızlaşıp bencilleştiği bir vakit olarak tasavvur eder.

Sene 84, İhtilal Alkış, 220 syf., Everest Yayınları, 2022.

“Dikkatlice bakılırsa insanlığın en büyük gelişim gösterdiği periyotlar savaş, kıtlık, kriz vakitleridir. Zira beşerler o devirlerde süreksiz zevklerden arınır ve aslolanın peşinden gitmeye çalışır. İçinde bulunduğumuz vakitte maalesef beşerler tek tipleşti. Kahramanlar istemiyoruz artık, zira kusursuz varlıklar olduğumuzu düşünüyor, başkalarından üstün olduğumuza inanıyoruz. Kahramanlara yer olmayan o hususlar dünyası bizi öylesine kuşatmış ki, içinde bulunduğumuz boşluğun bile birden fazla vakit farkında olmuyoruz. İşte Sene 84 Vakfı, robotlaşan, kendi öyküsünü kaybetmiş insanı tekrar kendi kıymetleriyle buluşturan, affetmenin zayıflık olmadığını anlatan, kolayın, sadenin değerini gösteren, yıllar evvel kaybettiğimiz o hoş vakti hatırlamayı sağlayacak bir oluşumdur.”(4)

Geleceğe dair ümitsizliğin geçmişe duyulan bir hasreti tetiklediği görülüyor. Memnun bir vakti yaşayan hiçbir insan nostaljiden medet ummaz, teselliyi geçmişte aramaz. Hasebiyle mutsuz ve bilinmeyen bir gelecek tasası günümüz insanını kaygısıdır denebilir. Üstte “Her” (Aşk) sinemasından bahsederken insanın beklenen geleceğinin makineler üzerinden inşa edildiğini, sağlıklı bir gelecek vaadiyle büyük bir değişim yaşanacağını yazdım. İnsan ve vücudu her şeyiyle kendinin konutudur, hâlbuki yakın bir gelecekte birebir insan kendi vücuduna yabancılaşacak kadar değişim geçirecek ve dilek edilen distopik dünyanın bir kesimine dönüşecektir. Teknolojik sürat, değişen kentler, dönüşen toplumsal bağlar ve makinelerle kurun bağ bunun kaçınılmaz olduğunu anlatıyor güya. “Rahatsızım lakin mumyalanmış bir geçmişle bu durumdan kurtulacaklarına inanmıyorum.”(5)

Svetlana Boym ‘Nostaljinin Geleceği’ isimli kitabının girişinde, nostalji hakkında şunları söyler: “Nostos (eve dönüş) ve algia (özlem) nostalgia-artık var olmayan yahut hiç var olmamış bir meskene duyulan hasrettir. Nostalji bir yitirme ve yer değiştirme duygusudur, ancak birebir vakitte insanın kendi fantazisiyle ortasındaki aşk münasebetidir.”(6)

Boym, insanın geçmişle ilgisinden yola çıkarak bu tarifi yapar, meskene dönme isteğinden bahseder. İnsanın kendi vücuduyla kurduğu bağ de misal bir değişim yaşayacaktır. Ancak günden güne kendine yabancılaşacağı, kendi vücudundan, fikirlerinden uzaklaşacağı için döneceği bir bedeni-evi olmayacaktır. “Her” (Aşk), umutsuz bir geleceği makinelerle kurulan alakayla sürdürülebileceği kehanetinde bulunurken, ‘Sene 84’ insanın mutlak yalnızlığını düne bakarak anlatır. Düne bakarak bu tekinsiz yalnızlığın bugünden yarına nasıl aktarıldığını, geçmişin İstanbul’undan insanlara, yerlere, eşyalara bakarak anlatır. “Yapılacak birinci iş sobayı kurmaktı elbette… hırka ve yün çorapla oturmasına rağmen… geçmişin kendine has bir tadı vardı… bir diğerine para havale etmek için bankaya gidilirdi… çaydanlık sobanın üstüne konur… ”

Geleceği tasavvur edemeyince, geçmişle kurulan alaka onu yine yaşama isteğini tetikler. Yine ve yine kendini yarattığı nostaljik bir ihtiyaca dönüşür geçmiş. Lakin insanın gelecekteki değişimi geçmişiyle bağını koparacak kadar derindir artık. Zira teknolojik değişim, çağdaşlaşan insan, değişen kentler insanı tahayyül bile edemeyeceği bir geleceğe sürüklüyor artık. Bu durum ne yazık ki onu geleceksiz bıraktığı üzere geçmişsiz de bırakacaktır. Alkış’ın, öykünün bir yerinde kahramanına söylettiği kelamlar bu durumu özetliyor güya: “Acılarımı, dünyayı değiştirmek niyetiyle yasadışı bir örgüte girerek azaltabilirdim tahminen. Lakin işte yanlış çağda doğmuştum; dünyanın kahramanlara muhtaçlığı yoktu artık.”(7)

Her şeyin bilgisayar temelli, gelişmiş algoritmalarla değiştiği çağda elbet insan aklı yerini işletim sistemlerine bırakacaktır. İnsanın gelecekte bir eşya olarak var olabileceği bir kehanet değildir artık. ‘Sene 84’ün geçmişe duyulan hasreti derin bir biçimde arzulaması bu geleceksizliğe bir itiraz üzere.

‘Sene 84’, maziye bakan, meskene dönmenin hala mümkün olduğunu hatırlatan bir metin. Yalnızca bu tarafıyla bile bir gün konuta döndüğümüzde neyi isteyeceğimizin kaydını tutuyor güya.

1. Her, (Türkiye’de Aşk olarak çevrilip gösterime sokuldu), Yönetmen- Senaryo: Spike Jonze, Gösterim Tarihi: 2013
2. Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 92, 1. Baskı, İstanbul.
3. a.g.e. S. 118
4. Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 120, 1. Baskı, İstanbul.
5. a.g.e. S. 83
6. Svetlana Boym, Nostaljinin Geleceği, Çev. Ferit Burak Aydar, Metis Yayınları, 1. Basım, S. 14
7. Devrim Alkış, Sene 84, Everest Yayınları, S. 196, 1. Baskı, İstanbul.